زبان شعری زردشت در گاهان

زبان شعری زردشت در گاهان با نگاهی به شعر هندواروپایی همراه با تحلیل دستوری و محتوایی یسن ۵۰ (اوستا-زند) نوشته مهشید میرفخرایی را پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر کرد.

مهشید میرفخرایی در پیشگفتار این کتاب چنین نوشته است: میراث معتبر دینی و ادبی که زردشت به جای گذاشت، مجموعۀ هفده سرود دینی، گاهان، او است. این سرودها هستۀ اصلی یسنه، مراسم مهم مزدیسنان را تشکیل می­دهند که حدود یک­سوم اوستای اصلی موجود است. گاهان از زمان اوستای جدید موضوع ستایش بوده است (← یسن ۷۱/۶). از پنج گاه گاهان، چهار گاه نخست مجموعه­ای آیینی است امّا گاه پنجم، گاه ۵۳ (وهیشتوایشتی vahištōišti) که به شیوۀ ادبی متفاوتی سروده شده، ظاهراً نوعی پیوست است.

زبان گاهان از زبان پیکرۀ اصلی اوستا کهن­تر است. علاوه بر گاهان، «یسن هفت ها» (یسن­های ۳۵/۳ – ۴۱/۷) و دعای مقدس «یثااهووییریو» (یسن ۲۷/۱۳)، «اشم­وهو» (یسن ۲۷/۱۴)، «ینگهه­هاتم» (یسن ۲۷/۱۵) و «ایریماایشیو» (یسن ۵۴/۱) نیز به زبان اوستای قدیم است.

گاهان و دعای مقدس به شیوۀ شاعرانه و رازآمیزی تصنیف شده­اند و آراء و عقاید کلامی و الهیاتی زردشت هیچ جا در آنها روشن و نظامند بیان نشده است. گاهان آگاهی در مورد اصلاحات زردشت و شرایط سیاسی و اجتماعی را با هم می­آمیزد به طوری که تشخیص این دو لایه متفاوت از هم دشوار است. از سوی دیگر به سبب کوچک بودن پیکرۀ اوستای قدیم، مواد کافی برای تجزیه و تحلیل زبان­شناختی، ترجمه و تفسیر در دست نیست و نقش آن نیز به عنوان منبعی برای تاریخ دین و فرهنگ بسیار کم‌رنگ است.

تحلیل زبان­شناختی گاهان، طبیعتاً می­بایست از ترجمۀ پهلوی آن آغاز می­شد امّا این ترجمه که تدوین آن به اواخر دورۀ ساسانی باز می­گردد، کمک چندانی به روشن شدن متن اوستای کهن نمی­کند. بدین ترتیب برای بررسی گاهان، رجوع به پیکرۀ بزرگ متون ودایی هندی باستان اساسی است و در این میان، ریگ­ودای کهن، با ۱۰۲۸ سرود نیایشی در برابر ۱۷ سرود زردشت، از اهمیت خاصی برخوردار است. این متون کمک می­کند تا تصویری از دیدگاه دستوری و واژگانی از اوستای قدیم به دست آوریم. این دو متن به یک سبک ادبی تعلق دارند و پیوند تاریخی آنها نیز آثار متعددی در عبارت­پردازی و مفاهیم دینی گاهان بر جای گذاشته است. از این رو، از نظر مسایل جزیی و کلی روشنی­بخش یکدیگرند.

این پژوهش در دو بخش، یک: نگاهی به شعر هندواروپایی در سه فصل: ۱٫ فن شعر هندواروپایی، ۲٫ شاعر و شعر سرودن و ۳٫ سبک بیان و آرایه­ها، و بخش دوم: تحلیل دستوری و محتوایی یسن ۵۰ (اوستا-زند) در دو فصل: ۴٫ بن­مایه­های سرودهای گاهانی، تصنیف حلقه­ای، حرف‌نویسی و برگردان فارسی متن اوستا، همراه با یادداشت­ها و ۵- ترجمه اوستا به پهلوی، آوانویسی و برگردان فارسی متن زند، همراه با یادداشت­ها می‌پردازد. واژه­نامه اوستا-زند-فارسی، کتابنامه، نمایه فارسی و سنسکریت بخش­های پایانی را تشکیل می­دهند.

از جناب آقای دکتر قبادی، ریاست محترم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که با دستور مساعد ایشان کتاب چاپ و انتشار یافته، سپاسگزار است. از آقای دکتر نصراله­زاده، سرپرست محترم پژوهشکده زبان‌شناسی که پی­گیر کار چاپ کتاب بوده­اند؛ خانم دکتر حاجی­پور که زحمت تایپ و تهیۀ نمایه را بر عهده داشته­اند و همکاران بخش انتشارات تشکر فراوان دارد.